Doprinos romske zajednice u kulturi i muzici

Kako o Romima gotovo da ne postoje pisana predanja, ono što je svakako ostalo jeste usmeno, tj. Muzika koja se prenosi sa kolena na koleno. Doći ćemo do zaključka da je muzika za Rome zapravo sve. Tačnije način na koji oni vekovima žive I prenose običaje svog naroda I svoju kulturu. Ali, ne i samo na svoju kulturu nego i na kulturu naroda sa kojim žive u svim državama na svetu, a pogotovu u Srbiji.

Romska muzika je jedan od najuticajnijih „svetskih“ muzičkih stilova, koja je značajno doprinela razvoju brojnih žanrova širom sveta .

•             Flamenko: Možda najistaknutiji primer je flamenko, muzički i plesni žanr koji je nastao u Andaluziji (Španija) kroz interakciju romske, jevrejske i mavarske kulture [1, 2]. Romski umetnici su centralni stub ovog žanra.

•             Klasična muzika: Kompozitori poput Franca Lista, Johanesa Bramsa i Antonjina Dvoržaka bili su inspirisani romskom narodnom muzikom, često koristeći njene melodijske i ritmičke motive u svojim delima [1, 2].

•             Džez i pop: Virtuozi poput Đanga Rajnharta (Django Reinhardt), osnivača „džipsi džeza“ (gypsy jazz) sa svojim kvintetom Hot Club de France, demonstrirali su kako romski muzičari mogu da oblikuju potpuno nove pravce u savremenoj muzici [1, 2].

•             Balkanska i turska muzika: Na Balkanu i u Turskoj, romski muzičari su često okosnica tradicionalne muzike, svirajući na svadbama i proslavama, i značajno su uticali na trubačke orkestre, narodnu muziku i čalgiju.

Jedan od poznatih romskih muzičara je i Dragan Ristić – Kal ,kompozitor, tekstopisac i kulturni aktivista romskog porekla, najpoznatiji kao frontmen i osnivač grupe „Kal“ (Kal). Njegov doprinos muzici je značajan kako u Srbiji, tako i na međunarodnoj sceni, kroz jedinstvenu fuziju tradicionalne romske muzike sa modernim žanrovim, o uticaju romske muzike na kulturu u Sbiji u izjavi za našu produkciju je rekao sledeće:

photo FB profile Dragan Ristić – Kal

Uticaj romske muzike na muzički sistem i kulturu Srbije je ogoroman, čini mi se da se on ne da izmeriti. Ako govorimo o ljudima koji su na to uticali a da su romskog porekla ja ne znam odakle da krenem? Možda od Sofke Nikolić čuvene pevačice koja je pre II Svetskog rata između ostalog i otpevala onaj hit Cojle – Manojle, a to je ujedno i bio prvi direktan radio prenos koji je rađen iz Skadarlije, pa sve do Šabana Bajramovića koji nikako ne može da se preskoči, Vida Pavlović, šef orkestra RTS-a, pokojni Jašarević, tako da  je uticaj svakako nemerljiv.

 Kroz svoju muziku i javni angažman, Ristić aktivno radi na rušenju predrasuda i antiromskog raspoloženja, naglašavajući da su oni „umetnici romskog porekla, a ne romski umetnici“.

Njegov rad predstavlja važan most između tradicionalne romske kulture i savremenog globalnog izraza, dokazujući da romska umetnost može biti moćan instrument socijalnog angažmana i razumevanja.

Silvija Nešić je  iz mlađe generacije romskih aktivista koji koriste obrazovanje kao moćan alat za promene u svojoj zajednici, prevazilazeći tradicionalne uloge. Ona nije profesionalna muzička izvođačica, već je njen doprinos vezan za edukaciju i aktivizam, koristeći svoje muzičko obrazovanje kao platformu. U izjavi našoj produkciji napominje da je doprinos romske zajednice u kulturi i muzici neprocenjiv.

photo FB profil Silvija Nešić

Ako pogledate istoriju romskog pokreta i Roma vi ćete shvatiti da su Romi tokom vekova prolazili kroz različite zemlje, samim tim učili razlićite zanate samim tim i muziku u svim tim zemljama. Dolaskom u Srbiju u vreme Cara Dušana kada su i zabeleženi prvi podaci o Romima, dok stručnjaci tvrde da su i Srbiji bili i mnogo ranije, oni još tada vrše nekakav uticaj, na sve delatnosti da kažemo ali generalno i na muziku. Definitivno u srpskoj muzici ima primesa romske muzike, i muzike da kažemo koju su oni pokupili od drugih naroda. Ja sam na mojim master studijama radila neko istraživanje na elemente romske muzike i mogu da kažem, ako se stručno izražavamo, ta prekomerna sekunda neki umanjeni akordi, karakteristični ritmovi, sve je to negde uticalo i na stvaranje muzike i u Srbiji. 

Iva Barčić je niški muzičar i kompozitor, je prepoznat po svom jedinstvenom muzičkom stilu koji spaja izvorne romske melodije juga Srbije sa modernim žanrovima poput džeza, bluza, fanka i balkanskog etno zvuka. Njegova muzika čuva dušu tradicije, ali je čini pristupačnom i interesantnom široj, mlađoj publici.  Iva potiče iz čuvene muzičke porodice Barčić iz Niša, koja se muzikom bavi preko 200 godina, u izjavi našoj produkciji napominje da je romska muzika ostavila svoj pečat u opštoj kulturi.

photo FB profil Iva Barčić

Jako veliki uticaj ima romska muzika u opštoj kulturi, ne samo kod Srba već i kod drugih naroda na Balkanu u svim državama gde Romi žive. Uzmimo za primer dve decenije unazad gde su neke izvorne romske pesme prerađivane u modernu i komercijalnu muziku većinskog stanovništva. Nisu to samo Srbi, tu su Bugari,  Makedonci, Albanci tu su i ostali narodi koji žive sa romima na tim područjima.

Ovo su imena od poznatih romskih muzičara u bivšoj SFRJ

Šaban Bajramović (1936–2008) „Kralj romske muzike“ na svetskom nivou. Rođen i živeo u Nišu, Bajramović je najveće ime romske muzike sa ovih prostora. Njegov glas su kritičari poredili sa najboljim bluz i džez pevačima sveta. Snimio je preko 20 albuma i 650 pesama, uključujući čuvenu „Đelem, đelem“ (Gelem, Gelem), koja je postala zvanična himna svih Roma sveta.  Njegov uticaj prevazilazi granice Balkana, a magazin „Time“ ga je svojevremeno proglasio jednim od 10 najvećih bluz pevača na svetu.

Esma Redžepova (1943–2016) Često nazivana „kraljicom romske muzike“ i „majkom Roma“, Esma je bila svetski poznata pevačica, tekstopisac i humanitarka iz Makedonije. Iako je popularnost stekla i van SFRJ, njen rad je obeležio jugoslovensku muzičku scenu. Njen moćan vokal i jedinstvena interpretacija romske muzike doneli su joj međunarodno priznanje

• Džej Ramadanovski (1964–2020) je bio jedan od najpopularnijih i najharizmatičnijih srpskih i jugoslovenskih pevača pop-folk muzike. Bio je romskog porekla i njegov životni put od ulice i popravnog doma do zvezdaške slave na Dorćolu u Beogradu postao je inspiracija i legenda.
• Muharem Serbezovski:  Rođen u Skoplju, Serbezovski je stekao veliku popularnost 1960-ih i 1970-ih godina svojim jedinstvenim spojem romske i turske muzike. Pored pevanja, bio je i pisac i prevodilac, a preveo je i Kuran na romski jezik.
• Boban Marković: Trubač i vođa orkestra, svetski poznat po romskoj trubačkoj tradiciji.
• Ljiljana Petrović: Prva predstavnica SFRJ na Pesmi Evrovizije (1961), čuvena po hitu „Neke davne zvezde“. Nakon devedesetih godina, Ljiljana Petrović se uglavnom povukla sa muzičke scene i posvetila se drugim životnim pozivima, uključujući rad u Ujedinjenim nacijama.

• Fejat Sejdić (1941–2017) je bio legendarni srpski i romski muzičar, poznat kao „kralj trube“. Njegov trubački orkestar postao je svetski poznat i jedan od najprepoznatljivijih simbola tradicionalne srpske i romske muzike sa juga Srbije. 
• Vida Pavlović: Vida Pavlović (1948–2005) je bila istaknuta jugoslovenska i srpska pevačica, poznata po nadimku „kraljica romske muzike“ i „kraljica sevdaha“. Bila je romskog porekla i ostavila je dubok trag na muzičkoj sceni SFRJ svojim moćnim, emotivnim vokalom i autentičnom interpretacijom.
•  Usnija Redžepova (1946–2015) Bila je istaknuta makedonsko-srpska pevačica romskog i turskog porekla. Proslavila se interpretacijama romske i južnosrbijanske narodne muzike, a bila je poznata i po glumačkim ulogama, uključujući ulogu Koštanine majke u istoimenoj predstavi.

Muzika je verovatno najuočljiviji i najznačajniji doprinos Roma srpskoj kulturi. Romski muzičari su često bili ključni nosioci i evolucionari različitih muzičkih pravaca, od tradicionalne narodne muzike i „čalgija“ do modernih trubačkih orkestara (poput onih u Guči) i tamburaške muzike u Vojvodini. Njihova veština sviranja instrumenata, pevanja i igre predstavlja most između romske i neromske zajednice, a mnogi elementi romske muzike postali su integralni deo srpske muzičke baštine.

Najčešći stereotipi koji se provlače kroz filmsku umetnost uključuju Roma muzičara, proricatelja sudbine, slobodoumnog skitnicu ili, pak, sitnog prestupnika. Ovakve slike, iako ponekad zabavne ili poetične, često doprinose održavanju predrasuda u društvu. U novije vreme, sve je veći broj inicijativa i dokumentarnih filmova koji nastoje da ponude autentičniju sliku romske zajednice, kroz njihove sopstvene glasove i perspektive, baveći se izazovima sa kojima se suočavaju, kao što su siromaštvo, diskriminacija i borba za prava.
Generalno, filmsko predstavljanje Roma u Srbiji i regionu je uglavnom bilo delo neromskih autora, što je dovodilo do toga da Romi budu objekat posmatranja, a ne subjekat koji sam priča svoju priču.