Niški Romi-Istorijat

Romi su se nastanili u Nišu davno pre dolaska Turaka na Balkansko poluostrvo, a pretpostavlja se da je jedan manji broj došao i zajedno sa turskom vojskom.
Prvi pisani istorijski dokument koji pominje postojanje Roma u niškoj oblasti je turski popis iz 1491. godine . Svrha ovog, kao i kasnijih turskih popisa, bila je evidentiranje obveznika radi sakupljanja džizije – poreze. Iz ovog popisa se vidi da je u 18 turskih nahija, među kojima je i niška, živelo 3 237 običnih i 211 udovičkih domaćinstava Roma hrišćana.
Preciznije podatke o prisustvu Roma u niškoj regiji daje turski popis iz 1498. godine . Niški kadiluk je imao 9 romskih katuna sa 294 obična i 5 udovičkih domaćinstava. Uz pretpostavku da je svako domaćinstvo brojalo u proseku pet članova, a svako udovičko četiri člana, onda je Niški kadiluk imao u to vreme 1 490 Roma. Većinom su bili pravoslavni hrišćani. To su bili katuni Dimitrija Malog sa 39 kuća, katun Todora, sina Stanimira, sa 13 kuća i jednom udovicom, katun Dimitrija Draža, sina Todorovog, sa 45 kuća, katun Radića, sina Berisalja, sa 85 kuća i tri udovice, katun Mutje, sina Mila, sa 46 kuća, katun Duje, sina Duše, sa 18 kuća, katun Stepana, sina Dička, sa 20 kuća. Pored ovih bilo je i čisto muslimanskih katuna, i to katun Marka Mustafe sa 13 kuća i sa jednom udovicom i katun Alije, sina Huseina konvertita, sa 15 kuća.
Katuni su pripadali dvojici timarnika. Dažbine su bile u novcu i to lične, porodične i kolektivne. Plaćali su ih preko svojih starešina katuna. Ova vezanost Roma za timarnika može se naći jedino u niškom kraju. Nje nema u ostalim krajevima evropske Turske. To je dokaz da su niški Romi bili stalno nastanjeni u Nišu i da su se bavili zanatima od kojih su mogli da žive i da plaćaju porez.

Popis iz 1498. godine, međutim, ne daje jasnu sliku o tome koliko je Roma naseljeno u samom gradu i po okolnim selima, jer su se tamo popisivali kao muslimanski i hrišćanski živalj bez posebne naznake da su Romi. U Nišu je, u tom periodu, na primer, bilo 40 hrišćanskih porodica koje su se bavile uzgajanjem konja za poštansku stanicu, što je kao zanimanje karakteristično za Rome. Već popis iz 1523. godine pouzdano ukazuje na to da su Romi živeli i u samom gradu Nišu. Romski džemat, na čijem je čelu bio Širmerd, sin Karađe, izričito je zapisano, živi u gradu Nišu. To je bio džemat od 8 muslimanskih porodica. U niškom kadiluku je bio i džemat Janusa, sina Alijinog, sa 36 nefera, džemat Kojice, sina Marka Mustafe sa 8 domova . Nešto docnije, u popisu izvršenom 1530/1531. godine, ukupan zbir Roma niškog kadiluka je 296 hrišćanskih, 108 muslimanskih i 4 udovičke kuće . U popisu od 1540-1547. godine, u niškom gravitacionom području popisana su dva džemata Roma sa 130 domova. U to vreme posebni poreski zakoni važili su za Rome hrišćane, a posebni za Rome muslimane koji su uživali poreske olakšice. Mnogobrojni istoričari smatraju da je položaj niških Roma pod otomanskom vlašću bio ravnopravan sa ostalim stanovništvom i da su Romi uživali sva građanska prava.

Putopisac Hans Dernšvam u svom “Dnevniku putovanja u Carigrad i malu Aziju” od 1553-1555. zabeležio je veliki broj najraznovrsnijih podataka. Između ostalog je zapisao: “U Nišu je bila jedna sprska crkva… Bilo je Jevreja i Cigana.” Putujući od Pešte do Niša, Dernšvam je video pet Cigana koje su Turci vodili vezane na jednom lancu jer nisu mogli da plate harač. Stefan Gerlah je, u “Dnevniku” koji je vodio o svojim putovanjima po Srbiji od 1573-1578, napisao: “Od Budima pa do Niša u svakoj palanci gde smo stigli ili prenoćili videli smo Jevreje, Cigane i Arape.”
Popis iz 1710. godine govori da je veliki broj Roma, mobilisanih u redove turske vojske, stradao u austrijsko-turskom ratu. U Niškom kadiluku popisano je 1710. godine 1 038 poreskih obveznika – 483 u samom Nišu i 524 po selima Niške nahije. Stanovništvo Niša sastojalo se od 334 muslimana, od kojih 10 Roma u sastavu garnizona i još 29 Roma nomada, koji su davali ciganski harač i 120 Srba. Za vreme turske vladavine Niš je bio varoš, gde su pored Turaka i Srba, živeli Arapi, Grci-Cincari, Jevreji, Bugari, Arnauti i drugi. Nakon oslobođenja, veliki broj turskog stanovništva se iselio, a došlo je i do asimilacije etničkih grupa u većinsko srpsko stanovništvo. Nakon ovog perioda, kao etničke zajednice su se izjašnjavali u značajnom broju jedino Jevreji i Romi.

NIŠKA ROMSKA NASELJA
U vreme Turaka Niš je bio podeljen na 40 mahala opasanih spoljnim i unutrašnjim jarkom. Pored turskih i srpskih bile su tu i četiri romske, kao i jedna jevrejska mahala. (Prema Prizrenskoj salnami 1873/74).
Stare romske mahale bile su: Beograd-mala, Rabadži-mala, Čair-mala i Stambol-kapija-mala. Imena su dobile prema lokalitetu ili prema zanimanju njenih stanovnika (Rabadži-mala).
Beograd-mala je sačuvana i nalazi se u blizini današnje glavne autobuske stanice. Romska Beograd-mala se prostirala na periferiji sadašnje Beograd-male i to sa spoljne strane jarka. Danas ovo naselje broji nekoliko stotina kuća.
Rabadži-mala se nalazila iza Pravnog i Ekonomskog fakulteta, u blizini bivšeg Arnaut-pazara i Trga Pavla Stojkovića. Ova mahala je ucrtana u “Francuski plan” iz 1737. godine i upisana je pod nazivom “Baraques des Egiptiens” (Barake Egipćana). Urbanizacijom Niša, ova mahala se izgubila. U njoj je 1930. godine bilo 36 kuća – danas nema nijedne.
Čair-mala se nalazila u blizini današnjeg raskršća ulica Dušanove i Vojvode Mišića, na samoj unutrašnjoj ivici spoljnjeg jarka koji je opasavao Niš. Ostaci ove mahale nalaze se i sada u Ulici Generala Čarnjejeva, iza zgrade na lokaciji prema parku Čair.
Stambol-kapija-mala nalazi se na potezu između Narodnog pozorišta, Doma Vojske Jugoslavije i Dušanovog bazara. Nalazila se na spoljnoj ivici unutrašnjeg jarka koji je opasavao Niš. Krajem XX veka broji svega osam kuća.
S kraja XIX i početka XX veka počela je da se formira nova romska mahala. Nju Romi Arlije zovu Čerge, a Romi Gurbeti Care. Oba naziva imaju isto značenje. Međutim, zbog blizine nekadašnjeg Stočnog trga, tj. stočne pijace, ovu mahalu niška varoš takođe naziva Stočnim trgom. To ime se i na kraju XX stoleća koristi kao njen zvanični naziv. Romi iz starih romskih mahala, u situaciji da naprave novi dom, nisu to činili u svojim mahalama, na temeljima starih kuća, već su kupovali zemljište od opštine na prostoru Čerge-male i tamo gradili sebi staništa, smatrajući da će ova lokacija biti manje podložna rušenju usled širenja savremenih gradskih četvrti.
Posle velike poplave, 23. juna 1948. godine, kojom su bile zahvaćene četiri petine grada, Niška opština je pokušala da raseli Rome po okolnim selima. Mnoge trošne kućerke iz romskih mahala odnela je nabujala Nišava, a ono što nije odnela poplava, porušili su, po nalogu tadašnje gradske uprave, zatvorenici niškog Kazneno-popravnog doma. Romi su, sa stvarima, prebacivani kamionima u obližnja niška sela i smeštani po praznim kućama. Međutim, stari niški Romi, koji su se bavili zanimanjima vezanim za gradsku sredinu, nisu mogli opstati na selu. Noću bi se vraćali u svoje gradske mahale i krišom, u potaji, gradili su, na temeljima starih kuća, kakve-takve prostorije za smeštaj. Ali, ono što bi podigli preko noći, gradske vlasti nanovo bi porušile. Stari Romi tvrde da je usledila intervencija državno-političkog vrha tadašnje Jugoslavije, nakon čega im, sagrađene sirotinjske straćare opština više nije dirala. Tako su posle velike niške poplave neke stare romske mahale potpuno nestale, a ostale su se pretvorile u favele. Stvorene su, uz “Crvenu Zvezdu”, na periferiji Niša i druge, nove romske favele.
Pored ovih naselja, Romi su u periodu između I i II svetskog rata živeli i u tridesetak kuća u Jagodin mali.
U drugoj polovini XX veka, veliki broj Roma je dobio stanove od radnih organizacija u kojima su stekli penziju, a manji broj od Opštine prilikom raseljavanja delova romskih mahala, ili po nekom drugom osnovu. Mnogi su Romi prodali ove stanove i kupili kuće u neposrednoj blizini romskih mahala ali je većina starih Roma ostala da živi u stanovima koji im pružaju komfor i blagodeti savremenog načina života.